Wielicka kopalnia w fotoplastykonie

W podziemiach tajemniczych, lśniących od kryształów solnych jak od brylantów, podziwiałem cuda przyrody, postacie świętych patronów, ołtarze wykute w bryłach soli; ale nie zabolał mnie widok twarzy wychudzonych i zczerniałych, nie rozjaśnionych uśmiechem, nie raziły poszarpane koszule i piersi zapadłe górników. Dopiero gdy na to patrzysz w ciszy, sam, odczuwasz całą grozę podziemi, współczujesz z ich mieszkańcami, modlisz się z nimi przed ołtarzem królowej Kingi.

Sztuka retro

Co to jest fotoplastykon? Otóż to duża konstrukcja drewniana w kształcie bębna ze stanowiskami (na ogół 25), na których można oglądać zdjęcia stereoskopowe. Transparentne fotografie są podświetlone i zamontowane wewnątrz na szkieletowej konstrukcji poruszanej przez elektryczny silnik. Widzowie zająwszy miejsca na poszczególnych stanowiskach oglądają przez okulary kolejne, zmieniające się w stałym odstępie czasu, widoki stereoskopowe. Pierwsze fotoplastykony skonstruowano w latach 50. XIX wieku, a ostateczny kształt zyskały one w latach 80. Pełniły one rolę masowej rozrywki, którą później przejęło kino.

Stereoskopia jest formą obrazowania przestrzennego. Ludzkie oczy widzą świat z dwóch perspektyw oddalonych od siebie o kilka centymetrów. Oba te wizerunki nasz mózg łączy ze sobą w jeden, przestrzenny obraz. Fotografia stereoskopowa wykorzystuje to zjawisko. Wymaga zrobienia dwóch zdjęć aparatem o dwóch obiektywach odsuniętych od siebie o odległość odpowiadającą rozstawowi oczu. Można także poradzić sobie jednym aparatem wykonując nim dwa zdjęcia z dwóch lekko oddalonych od siebie punktów. Tak wykonane fotografie tworzą stereoparę, która oglądana przez specjalne przeglądarki lub okulary fotoplastykonu wywołuje iluzję trójwymiarowego obrazu.

Wciąż przydatna

Stereoskopia jako forma obrazowania przestrzennego albo raczej jej zasady stosowane są do dziś. W sposób bardziej praktyczny, naukowy przez projektantów, ale także dla rozrywki i w celach poznawczych np. w kinach typu 3D. Technologie projektowania 3D ze zdjęć lotniczych (także z drona) lub satelitarnych stosowane są obecnie na wielką skalę w projektach fotogrametrycznych bądź teledetekcyjnych. Projektant za pomocą technologii komputerowej opartej na zasadach stereoskopii może bez wychodzenia z domu zaprojektować np. tamę na rzece znajdującej się w innym kraju, a nawet na innym kontynencie, nie bacząc na okoliczności i możliwości dostania się na dany teren. Musi istnieć tylko sposobność wykonania fotografii. Posiadając zdjęcia fotogrametryczne, stereoskopowe, mamy szansę na rekonstrukcję zabytku np. dawno już nie istniejącej kamienicy. Możliwość tę wykorzystano przy odtwarzaniu wyglądu przedwojennej Warszawy.

W wielickiej kopalni stereoskopia sprawdziłaby się również doskonale, bo w połączeniu z metodami pomiarów laserowych może służyć np. do monitoringu rzeźb solnych, a także pokrywy krystalicznej Grot Kryształowych. Możliwości są ogromne, a dokładność tego typu metod pomiarowych może osiągać poziom sporo poniżej jednego milimetra.

„Stereokopalnia”

Na początku XX wieku Wieliczkę za pomocą stereoskopii zastosowanej w fotoplastykonie oglądały osoby, które możliwe, że nigdy wielickiej kopalni nie zwiedzały. Kto był autorem fotografii? Podziemia wielickie w tym okresie fotografowało dwóch renomowanych fotografów.

Jednym z nich był znany krakowski fotograf Awit Szubert (1837-1919). W Krakowie prowadził zakład przy ulicy Krupniczej 17. Był doskonałym portrecistą, uwieczniał także góry, zabytki i działa sztuki, a jego zdjęcia zdobywały nagrody na międzynarodowych wystawach. W 1892 roku zwrócił się z prośbą do Zarządu Salinarnego w Wieliczce o umożliwienie wykonania fotografii w kopalni. Zgodę taką otrzymał i wykonał wraz z żoną serie zdjęć, które wydano w Wiedniu w postaci albumu heliograwiur.

Drugim z fotografów był Jan Czernecki (1871-1955). Karierę zawodową zaczynał pracując jako urzędnik w różnych miastach. Po zamieszkaniu w Wieliczce około 1898 roku zajął się fotografią. Uwieczniał budynki na powierzchni, turystów, ale także zabytkowe wnętrza kopalni, podziemne kaplice, górnicze wyposażenie techniczne oraz górników podczas pracy.

Kto zrobił zdjęcia?

I tu mamy zagadkę. Zdjęcia Awita Szuberta nie przedstawiały górników, ale puste podziemne wyrobiska, niektóre z wizerunkami zwiedzających je turystów. Opis fotografii z tygodnika Biesiada Literacka pasuje jak ulał do zdjęć Jana Czerneckiego. Jednak Czernecki dostał zlecenie od C.K. Krajowej Dyrekcji Skarbu we Lwowie na wykonanie zdjęć w kopalni dopiero w 1902 roku. Czyżby fotografował kopalnię już znacznie wcześniej? Poza tym wszystkie jego znane zdjęcia są „płaskie”, autorzy nie spotkali się z jego pracami stereoskopowymi. Może kopalnię fotografował na przełomie wieków ktoś trzeci?

Zestaw prezentowany w fotoplastykonach w Warszawie w 1901 roku jednak niekoniecznie musiał być stereoskopowy. Zdarzało się, że w fotoplastykonach pokazywano fotografie „płaskie”. Za przykład mogą posłużyć zdjęcia firmowane przez Ignacego Kriegera, prezentowane w fotoplastykonie w muzeum Schindlera w Krakowie. Nie tworzą one stereopar.

Zobacz głębię

Nasz artykuł ilustruje m.in. współczesne zdjęcie stereoskopowe wykonane w Grotach Kryształowych (w ramach realizacji planu ochrony tego rezerwatu). Można na nim obraz przestrzenny ujrzeć bez specjalnych okularów. Jak to zrobić? Tak jak napisał wielbiciel fotografii stereoskopowej pan Tomasz Bielawski: Podnieś palec wskazujący do wysokości oczu jakieś 20 cm od twarzy i wpatruj się w niego. Nie zmieniając układu gałek ocznych (patrzących na palec) zerknij na zdjęcia. Co widzisz? Powinieneś zobaczyć trzy obrazy, z których środkowy będzie trójwymiarowy. Cała filozofia.

Tekst: Kinga Pamuła, Jerzy Przybyło
Zdjęcia: Jerzy Przybyło